 |
| Βάκχες Ευριπίδη μετάφραση: Γιώργος Χειμωνάς Εκδόσεις Καστανιώτη, 2000 97 σελ. ISBN 960-03-0868-3,
ISBN-13 978-960-03-0868-6,
Ελληνικό δράμα (Τραγωδία) [DDC: 882] |
"Είναι κατατεθειμένη η κάποια ιδεολογία μου μεταγραφής της Τραγωδίας –ήδη την εξέφρασα στην ΗΛΕΚΤΡΑ– για την ανάγκη και την αξία της σύγχρονης ακρόασης του τραγικού λόγου· ανάγκη αλλά και, όπως αποδείχθηκε, αποτελεσματικότητα της μεταφοράς της αρχαίας φωνής σε αναγνωρίσιμες δραματικές εντάσεις – θέλω να πω, της σύγχρονης ελληνικής φωνής, χωρίς την μεσολάβηση άλλων, εγκατεστημένων στην ποίησή μας ιδιωματικών σχημάτων. Απλά θα υπερθεματίσω, καθώς σκέφτομαι πως –ίσως περισσότερο από άλλοτε– σήμερα, όπου όλες μας οι πνευματικές φροντίδες φαίνονται να συγκλίνουν στην αναζήτηση μιας, επιτέλους, καθαρότητας στις συγκεχυμένες και κουρασμένες ψυχικές και γνωστικές εμπειρίες μας του κόσμου, η τραγωδία κατορθώνει, με τα μεγάλα και απλά, συμπαγή δραματικά της μεγέθη, αυτό που σπάνια, νομίζω όσο πάει και πιο σπάνια, στην τέχνη συντελείται: την συγκέντρωση, την ολική τακτοποίηση της συγκίνησής μας.
Αυτό εννοούσα όταν έγραφα: «Η Τέχνη πρέπει πάντα να είναι καθαρή, αφού δεν μπορεί ποτέ να είναι σαφής»."
Γιώργος Χειμωνάς
Αυτό εννοούσα όταν έγραφα: «Η Τέχνη πρέπει πάντα να είναι καθαρή, αφού δεν μπορεί ποτέ να είναι σαφής»."
Γιώργος Χειμωνάς
Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου.
Αποσπάσματα από το δοκίμιο- πρόλογο του Γεώργιου Χειμωνά :
"Ο Θεός Διόνυσος (ή Βάκχος ή Βάκχιος ή Βρόμιος ) έρχεται από την Ασία στην Ελλάδα για να επιβάλλει την λατρεία του. Τον ακολουθούν οι Μαινάδες, ιέρειες σε κατάσταση ένθεης μανίας. Οι τελετουργίες της νέας θρησκείας είναι ομαδικά όργια έκστασης μακρυά από τις πόλεις, επάνω στα βουνά. σελ. 1 παραγρ. 1
(Ένα μικρό φιλολογικό σχόλιο : το κομμάτι του θρήνου της Αγαύης έχει χαθεί από την τραγωδία του Ευριπίδη και έχει αντικατασταθεί με τον θρήνο της Παναγίας προς τον αποκαθηλωμένο Χριστό, απόσπασμα από το βυζαντινό δράμα ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΣΧΩΝ αλλά ο θεατής δεν το αντιλαμβάνεται - πρόκειται για έναν εντελώς όμοιο θρηνητικό λόγο ο οποίος διατηρεί ακέραιη την δραματική του ισχύ, από τους γόους, τους κομμούς της αρχαίας τραγωδίας έως τους επιτάφιους ύμνους της ελληνικής βυζαντινής ορθοδοξίας, και ως τα λαϊκά μοιρολόγια και τα δημοτικά τραγούδια της σύγχρονης Ελλάδας. ) σελ. 10-11
Κριτικές - Παρουσιάσεις
Βάκχες: Η ανθρώπινη ψυχή σε διαμάχη με τον εαυτό της, "Ελευθεροτυπία"/ "Βιβλιοθήκη", τχ. 595, 19.3.2010
Ευριπίδη Βάκχες μτφρ.: Γιώργος Χειμωνάς εκδόσεις Καστανιώτη, σ. 97
Την υποδειγματική μετάφραση των Βακχών του Ευριπίδη από το συγγραφικό χέρι του Γιώργου Χειμωνά διαβάσαμε με μεγάλη ευχαρίστηση. Στο σύντομο δοκίμιο που προηγείται της κυρίως μετάφρασης, ο Χειμωνάς σχολιάζει κάποια κεντρικά μοτίβα της θεματικής του τραγικού και της αρχαίας τραγωδίας με μεγάλη οξυδέρκεια· ο Χειμωνάς επισημαίνει «μια εγγενή λειτουργία πένθους», την οποία ο νεοέλληνας πεζογράφος προκρίνει και ως τελική ορίζουσα του τραγικού ήρωα. «Αυτός, υποστηρίζω, είναι και ο καίριος ορισμός εν γένει του τραγικού ήρωα: να είναι το απόλυτα κεχωρισμένο, αδιαπέραστα περιχαρακωμένο ατομικό ον, το οποίο μέχρι το τέλος θα υπερασπίζεται ανυποχώρητα το άβατο της ατομικής συνείδησης - για να αφανιστεί μαζί μ' αυτή. Το πένθος παράγει και συνεχώς διογκώνει την "ηρωική", δηλαδή την αυτοκτόνο υπεροψία του. Ακόμα περισσότερο, απολαμβάνει το πένθος» (σ. 5) και προσθέτει: «Ενας ανεπαίσθητος, διάχυτος έρως του πένθους περιβάλλει ολόκληρη την τραγωδία - όλα τα πρόσωπά της (δράστες, χορός και εξάγγελοι) αποδέχονται υποφέροντας - αλλά προπαντός ησυχάζοντας το τετελεσμένο της πτώσης» (σ. 5).
Συνοπτικά η υπόθεση των Βακχών έχει ως εξής: Ο Διόνυσος, γιος του Δία και της κόρης του Κάδμου Σεμέλης, φτάνει στη Θήβα με ανθρώπινη μορφή για να επιβάλει εκεί τη λατρεία του. Οι κόρες του Κάδμου αμφισβητούν τη θεϊκή καταγωγή του και γι' αυτόν τον λόγο τρελαίνονται από τον θεό και ως Μαινάδες παραμένουν στον Κιθαιρώνα. Ο Πενθέας, γιος τής Αγαύης, επίσης αρνείται να δεχτεί τη λατρεία του νέου θεού και στρέφεται ενάντια στις Μαινάδες. Συλλαμβάνει τον Διόνυσο, ο οποίος, με τη σειρά του, ελευθερώνεται και με σεισμό καταστρέφει το παλάτι. Ο Διόνυσος εκδικείται τον Πενθέα για την ασέβειά του. Τον πείθει να μεταμφιεσθεί σε Μαινάδα για να κατασκοπεύσει τις Θηβαίες στον Κιθαιρώνα και όταν φτάνει στο βουνό, οι Μαινάδες και πρώτη η μητέρα του η Αγαύη τον διαμελίζουν. Οταν ο Κάδμος πληροφορείται το συμβάν πηγαίνει στον Κιθαιρώνα και συλλέγει τα κομμάτια του κορμιού του. Η Αγαύη επιστρέφει θριαμβευτικά στην πόλη μεταφέροντας το κεφάλι του Πενθέα, θεωρώντας το κεφάλι λιονταριού. Στη συνέχεια, ο Κάδμος την κάνει να συνειδητοποιήσει τι έχει πράγματι διαπράξει και το έργο τελειώνει με την εμφάνιση του Διόνυσου ως θεού πλέον, από το θεολογείο, που ανακοινώνει τη δυσοίωνη τύχη των ηρώων και εδραιώνει τη θρησκεία του.
Αν ανατρέξουμε στη μυθολογία των αρχαίων Αιγυπτίων θα συναντήσουμε την ανασύνθεση του σώματος του αρχαίου θεού Οσιρι με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που παρακολουθούμε το φούσκωμα των νερών του Νείλου και τη γονιμοποίηση των εδαφών του αιγυπτιακού Δέλτα που ακολουθεί. Στο τέλος των Βακχών κυριαρχεί απαισιοδοξία καθώς δεν υπάρχει ανασύσταση του σώματος του βασιλιά Πενθέα, που κείτεται διαμελισμένο. Ο Πενθέας, γόνος, ο ίδιος, δράκοντα ή φιδιού, σύμβολο της τάξης και της ηθικολογίας, ηττάται κατά τη σύγκρουσή του με τον Διόνυσο, τον θεό της γονιμότητας -τον όμαιμό του Διόνυσο- επειδή τον εξύβρισε.
«Ο Διόνυσος, αρσενικός θεός της γονιμότητας, μετενσάρκωση της αρχής της ζωτικότητας και της ανάπτυξης στη φύση, που περιέχει στη λατρεία του όλους τους ζωικούς χυμούς και τα υγρά συστατικά της ζωής, όπως το νερό, το κρασί, το γάλα, το αίμα και το σπέρμα, εξυβρίζεται από τον Πενθέα, πως δήθεν είναι «ένας ψευτοθεός, ένας φτηνός γόητας γυναικών, που όλες τον ερωτεύονται και παρασύρονται σε ακολασίες μαζί του» (Βάκχες, μτφρ.: Γ. Χειμωνάς σ. 2), μια ύβρις εναντίον της Αφροδίτης επίσης. Ο ίδιος ο Διόνυσος, που εμφανίζεται ως θηλυκόμορφος νέος, φέρνει μαζί του τη λατρεία του, που συμπεριλαμβάνει τον σπαραγμό (τον διαμελισμό σωμάτων ζώων, ενίοτε και ανθρώπων) και την ωμοφαγία, αναγκαίες διαδικασίες για να εξασφαλιστεί η γονιμότητα της γης καθώς και για να διατηρηθεί το φαινόμενο της ζωής.
Ο Διόνυσος εκδικείται τον Πενθέα για την ασέβειά του εμφυσώντας του την τρέλα και μεταμφιέζοντάς τον σε γυναίκα (οι Μαινάδες δεν ανέχονταν την ανδρική παρουσία). Ο Πενθέας, που μαθαίνει από τον ξένο -τον Διόνυσο- πώς πρέπει να ακκίζεται μια γυναίκα και πώς ο ίδιος να φτιάχνει τις μπούκλες του, τη ζώνη του, τις πιέτες της ρόμπας του, φτάνει να συμπεριφέρεται σαν μεταμφιεσμένος ομοφυλόφιλος, για να πορευτεί τελικά κατ' αυτόν τον τρόπο ώς τον θάνατο.
Ο Πενθέας, όπως και κάθε άνδρας έχει κι αυτός το θηλυκό του κομμάτι, το οποίο όμως του προκαλεί αποστροφή, τρόμο, μα και ηδονή ταυτόχρονα. Το μοτίβο της θηλυκότητας στις Βάκχες έρχεται να συναντήσει τούτο της τρέλας - τα δύο δώρα του Διόνυσου προς τον Πενθέα-, αποσφραγίζοντας καίρια την προβληματική της ανθρώπινης ψυχής, η οποία σε τούτο το δράμα του Ευριπίδη εμφανίζεται να κατασπαράσσει τον εαυτό της. Η σύγκρουση λογικότητας κι ενστίκτου στις Βάκχες, πρωταρχικός διχασμός της ανθρώπινης ψυχής, δεν θα ειρηνεύσει, παρά θα «εκδραματίσει» όλη τη ρηξιγενή της φύση με μια συγκλονιστική διονυσιακή τελετή.
Οι πανάρχαιες διονυσιακές τελετές έχουν έναν χαρακτήρα εξαιρετικά πολυσήμαντο, καθώς συνδέονται θεματικά με πλήθος άλλες θρησκευτικές τελετουργίες αρχαίων λαών (όπως π.χ. των Αζτέκων) και στοχεύουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, στη διατήρηση λεπτών ισορροπιών στην ανθρώπινη ψυχική πραγματικότητα, κυρίως με τη μορφή που αυτή κοινωνικοποιήθηκε σε πρωτόγονα κοινοτικά σχήματα. Το κυνήγι κεφαλών, η ανθρωποθυσία, ο κανιβαλισμός δεν είναι φυσική συμπεριφορά του πρωτόγονου ανθρώπου, πιστεύει ο Mircea Eliade, μα μια συμπεριφορά βασισμένη σε μια θρησκευτική θεώρηση της ζωής, που στοχεύει στην εξασφάλιση της ζωής των φυτών. «Για να συνεχίσει να υπάρχει ο κόσμος των φυτών, ο άνθρωπος πρέπει να σκοτώνει και να σκοτώνεται, πρέπει να ασκεί τη σεξουαλικότητα μέχρι το ακραίο της όριο, το όργιο», προσθέτει ο Μ. Eliade (Jan Kott, Θεοφαγία, Εξάντας, σ. 218). Καθώς όμως η σεξουαλικότητα δεν είναι παρά μία μόνο από τις παραμέτρους της ανθρώπινης ψυχής και, κυρίως, τούτη που ενοποιεί, που συνθέτει τον αντινομικό και ρηγματώδη της χαρακτήρα, δεν θα 'ταν άστοχο να επισημάνουμε τη θυσία τούτης της σεξουαλικότητας προ του καθήκοντος της εξάλειψης μιας πρωταρχικής ενοχής με το σταυρικό μαρτύριο του Ιησού Χριστού κατά τους χριστιανικούς αιώνες, με την επικράτηση του Χριστιανισμού.
Ο παραλληλισμός του σταυρικού μαρτυρίου και της τελετουργίας της Μεγάλης Εβδομάδος με τις διονυσιακές τελετές μόνον άστοχος δεν είναι - η συσχέτιση έχει ήδη επιχειρηθεί από τον Φρόιντ (Freud). Η θυσία του Θεανθρώπου χάριν της εξιλέωσης και της σωτηρίας της ανθρωπότητας επιχειρείται εδώ με διαφορετικούς όρους. «Ο άγιος Χρυσόστομος γράφει ότι στην Ευχαριστία ο Χριστός πίνει το ίδιο του το αίμα», ενώ «η θεωρία της Mactation, που παρουσιάστηκε τον 16ο αιώνα, μιλούσε για τον «σφαγιασμό» του Χριστού από τον ιερέα στο ιερό» (Jan Kott, Θεοφαγία, σ. 230).
Αν η επιβίωση τούτων των παγανιστικών συμβολισμών πείθει για την επανάληψη κι επαναπρόσληψη αρχετυπικών εικόνων του ιερού από την αρχαιότητα ώς τη χριστιανική Δύση, πρέπει να παρατηρήσουμε πως ο συμβολισμός της Σταύρωσης βαρύνεται με το χρέος της εξάλειψης εκ μέρους του Θεανθρώπου, χάριν της ανθρωπότητας, μιας διπλής ενοχής, ενοχής σε μεγάλο βαθμό κληρονομημένης από το παρελθόν: Πρώτον η ανθρωπότητα είναι αμαρτωλή, δεύτερον τούτη η αμαρτωλή ανθρωπότητα θα σταυρώσει τον ίδιο τον Θεό, ο οποίος με την ανθρώπινη μορφή του έχει έρθει για να τη σώσει. Ο συμβολισμός είναι δυσβάσταχτος για τον άνθρωπο, που μερικούς αιώνες νωρίτερα έχει γνωρίσει την persona του τραγικού ήρωα στην αρχαία τραγωδία, και την ύβρι που οδήγησε τον Οιδίποδα στην τύφλωση.
Στις Βάκχες συμμετέχει ολόκληρο το βασιλικό σόι του Πενθέα, που είναι και συλλογικά ένοχο, η έννοια της ύβρεως θεμελιώνεται έτσι ολόπλευρα σε σχέση με τη μορφή του Πενθέα - είναι άραγε τυχαία η προέλευση τούτου του ονόματος από τη λέξη «πένθος», για να επανέλθουμε στην εισαγωγική παρατήρηση του Γ. Χειμωνά, όσον αφορά «την εγγενή λειτουργία του πένθους» στην αρχαία τραγωδία. Οσον αφορά το αρχαίο δράμα, κεντρική είναι η ανάληψη της ευθύνης -η στάση μπροστά στο τραγικό πεπρωμένο- προ μιας πρωταρχικής ενοχής, πρωταρχικότερης ίσως του πένθους (συλλογική ενοχή της ανθρωπότητας που γέννησε το αρχαίο δράμα;), ένα ψυχικό δεδομένο ανιχνεύσιμο ευδιάκριτα, όπως είπαμε και στη θεματική του Χριστιανισμού, όπου, όμως, η τραγικότητα έχει αρθεί πλέον μέσα από τη θυσία του Θεανθρώπου.
Αν ο Θεός στις Βάκχες εμφανίζεται ως ο κατεξοχήν καταστροφέας, φτάνει κανείς στη διαπίστωση πως τα θεϊκά αρχέτυπα - ή το αρχέτυπο του Θεού, καλύτερα - ουδέποτε υπήρξαν απαλλαγμένα από έναν ριζικά επιθετικό χαρακτήρα - ο Θεός των Ιουδαίων είναι ο Θεός του Παραδείσου, μα και της Κόλασης. Το αρχέτυπο του Θεού, βαθύτατη ανθρώπινη ψυχική πραγματικότητα, ενοποιεί θα λέγαμε τις ανορθολογικές προϋποθέσεις-παραμέτρους της ανθρώπινης ψυχής, «τις συναρμολογεί» μέσα στην αποσπασματικότητα και αντινομικότητά τους, μα και συγκρατεί, διά μέσου της θρησκευτικότητας, την ανθρώπινη ψυχή μέσα από όλο τον ρηξιγενή χαρακτήρα που τούτη έχει. Στις Βάκχες, σ' αυτό το αριστοτεχνικό ιχνογράφημα της ανθρώπινης ψυχής -όπου τούτη εμφανίζεται αδηφάγος με τις ίδιες της τις σάρκες-, όπου η διονυσιακή ορμή και η πανουργία παλεύουν με το έλλογο, η σωτηρία δεν επιτυγχάνεται και η κάθαρση πραγματοποιείται καθώς η ανθρώπινη ψυχή έρχεται να προσφερθεί στον θεατή έτοιμη ν' αποσυντεθεί στα εξ ων συνετέθη -ίσως η μόνη δυνατότητα ν' αποκτήσει κάποτε την ακεραιότητά της, αν κατόπιν ανασυγκροτηθεί γνωστικά- ο ρόλος της τέχνης και του αρχαίου δράματος.
Η Αγαύη θρηνεί πάνω από το κομμένο κεφάλι του γιου της Πενθέα, κεφάλι που η ίδια έκοψε περνώντας τον Πενθέα για λιοντάρι - πώς αγνοούσε άραγε πως στον Κιθαιρώνα δεν υπήρχαν λιοντάρια; Στοχαζόμενοι πάνω στην εικόνα του ανθρώπου στο έργο του Ευριπίδη, ας θυμηθούμε τέλος και κάτι άλλο: Οι ταύροι σκύβουν ταπεινά τα κεφάλια τους όταν τους πλησιάζουν οι Μαινάδες για να τους κομματιάσουν, αποτίοντας φόρο τιμής στον ανώτερό τους, όσον αφορά την αγριότητα, άνθρωπο.
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=143048
Αποσπάσματα από το δοκίμιο- πρόλογο του Γεώργιου Χειμωνά :
"Ο Θεός Διόνυσος (ή Βάκχος ή Βάκχιος ή Βρόμιος ) έρχεται από την Ασία στην Ελλάδα για να επιβάλλει την λατρεία του. Τον ακολουθούν οι Μαινάδες, ιέρειες σε κατάσταση ένθεης μανίας. Οι τελετουργίες της νέας θρησκείας είναι ομαδικά όργια έκστασης μακρυά από τις πόλεις, επάνω στα βουνά. σελ. 1 παραγρ. 1
(Ένα μικρό φιλολογικό σχόλιο : το κομμάτι του θρήνου της Αγαύης έχει χαθεί από την τραγωδία του Ευριπίδη και έχει αντικατασταθεί με τον θρήνο της Παναγίας προς τον αποκαθηλωμένο Χριστό, απόσπασμα από το βυζαντινό δράμα ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΣΧΩΝ αλλά ο θεατής δεν το αντιλαμβάνεται - πρόκειται για έναν εντελώς όμοιο θρηνητικό λόγο ο οποίος διατηρεί ακέραιη την δραματική του ισχύ, από τους γόους, τους κομμούς της αρχαίας τραγωδίας έως τους επιτάφιους ύμνους της ελληνικής βυζαντινής ορθοδοξίας, και ως τα λαϊκά μοιρολόγια και τα δημοτικά τραγούδια της σύγχρονης Ελλάδας. ) σελ. 10-11
Κριτικές - Παρουσιάσεις
Βάκχες: Η ανθρώπινη ψυχή σε διαμάχη με τον εαυτό της, "Ελευθεροτυπία"/ "Βιβλιοθήκη", τχ. 595, 19.3.2010
Ευριπίδη Βάκχες μτφρ.: Γιώργος Χειμωνάς εκδόσεις Καστανιώτη, σ. 97
Την υποδειγματική μετάφραση των Βακχών του Ευριπίδη από το συγγραφικό χέρι του Γιώργου Χειμωνά διαβάσαμε με μεγάλη ευχαρίστηση. Στο σύντομο δοκίμιο που προηγείται της κυρίως μετάφρασης, ο Χειμωνάς σχολιάζει κάποια κεντρικά μοτίβα της θεματικής του τραγικού και της αρχαίας τραγωδίας με μεγάλη οξυδέρκεια· ο Χειμωνάς επισημαίνει «μια εγγενή λειτουργία πένθους», την οποία ο νεοέλληνας πεζογράφος προκρίνει και ως τελική ορίζουσα του τραγικού ήρωα. «Αυτός, υποστηρίζω, είναι και ο καίριος ορισμός εν γένει του τραγικού ήρωα: να είναι το απόλυτα κεχωρισμένο, αδιαπέραστα περιχαρακωμένο ατομικό ον, το οποίο μέχρι το τέλος θα υπερασπίζεται ανυποχώρητα το άβατο της ατομικής συνείδησης - για να αφανιστεί μαζί μ' αυτή. Το πένθος παράγει και συνεχώς διογκώνει την "ηρωική", δηλαδή την αυτοκτόνο υπεροψία του. Ακόμα περισσότερο, απολαμβάνει το πένθος» (σ. 5) και προσθέτει: «Ενας ανεπαίσθητος, διάχυτος έρως του πένθους περιβάλλει ολόκληρη την τραγωδία - όλα τα πρόσωπά της (δράστες, χορός και εξάγγελοι) αποδέχονται υποφέροντας - αλλά προπαντός ησυχάζοντας το τετελεσμένο της πτώσης» (σ. 5).
Συνοπτικά η υπόθεση των Βακχών έχει ως εξής: Ο Διόνυσος, γιος του Δία και της κόρης του Κάδμου Σεμέλης, φτάνει στη Θήβα με ανθρώπινη μορφή για να επιβάλει εκεί τη λατρεία του. Οι κόρες του Κάδμου αμφισβητούν τη θεϊκή καταγωγή του και γι' αυτόν τον λόγο τρελαίνονται από τον θεό και ως Μαινάδες παραμένουν στον Κιθαιρώνα. Ο Πενθέας, γιος τής Αγαύης, επίσης αρνείται να δεχτεί τη λατρεία του νέου θεού και στρέφεται ενάντια στις Μαινάδες. Συλλαμβάνει τον Διόνυσο, ο οποίος, με τη σειρά του, ελευθερώνεται και με σεισμό καταστρέφει το παλάτι. Ο Διόνυσος εκδικείται τον Πενθέα για την ασέβειά του. Τον πείθει να μεταμφιεσθεί σε Μαινάδα για να κατασκοπεύσει τις Θηβαίες στον Κιθαιρώνα και όταν φτάνει στο βουνό, οι Μαινάδες και πρώτη η μητέρα του η Αγαύη τον διαμελίζουν. Οταν ο Κάδμος πληροφορείται το συμβάν πηγαίνει στον Κιθαιρώνα και συλλέγει τα κομμάτια του κορμιού του. Η Αγαύη επιστρέφει θριαμβευτικά στην πόλη μεταφέροντας το κεφάλι του Πενθέα, θεωρώντας το κεφάλι λιονταριού. Στη συνέχεια, ο Κάδμος την κάνει να συνειδητοποιήσει τι έχει πράγματι διαπράξει και το έργο τελειώνει με την εμφάνιση του Διόνυσου ως θεού πλέον, από το θεολογείο, που ανακοινώνει τη δυσοίωνη τύχη των ηρώων και εδραιώνει τη θρησκεία του.
Αν ανατρέξουμε στη μυθολογία των αρχαίων Αιγυπτίων θα συναντήσουμε την ανασύνθεση του σώματος του αρχαίου θεού Οσιρι με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που παρακολουθούμε το φούσκωμα των νερών του Νείλου και τη γονιμοποίηση των εδαφών του αιγυπτιακού Δέλτα που ακολουθεί. Στο τέλος των Βακχών κυριαρχεί απαισιοδοξία καθώς δεν υπάρχει ανασύσταση του σώματος του βασιλιά Πενθέα, που κείτεται διαμελισμένο. Ο Πενθέας, γόνος, ο ίδιος, δράκοντα ή φιδιού, σύμβολο της τάξης και της ηθικολογίας, ηττάται κατά τη σύγκρουσή του με τον Διόνυσο, τον θεό της γονιμότητας -τον όμαιμό του Διόνυσο- επειδή τον εξύβρισε.
«Ο Διόνυσος, αρσενικός θεός της γονιμότητας, μετενσάρκωση της αρχής της ζωτικότητας και της ανάπτυξης στη φύση, που περιέχει στη λατρεία του όλους τους ζωικούς χυμούς και τα υγρά συστατικά της ζωής, όπως το νερό, το κρασί, το γάλα, το αίμα και το σπέρμα, εξυβρίζεται από τον Πενθέα, πως δήθεν είναι «ένας ψευτοθεός, ένας φτηνός γόητας γυναικών, που όλες τον ερωτεύονται και παρασύρονται σε ακολασίες μαζί του» (Βάκχες, μτφρ.: Γ. Χειμωνάς σ. 2), μια ύβρις εναντίον της Αφροδίτης επίσης. Ο ίδιος ο Διόνυσος, που εμφανίζεται ως θηλυκόμορφος νέος, φέρνει μαζί του τη λατρεία του, που συμπεριλαμβάνει τον σπαραγμό (τον διαμελισμό σωμάτων ζώων, ενίοτε και ανθρώπων) και την ωμοφαγία, αναγκαίες διαδικασίες για να εξασφαλιστεί η γονιμότητα της γης καθώς και για να διατηρηθεί το φαινόμενο της ζωής.
Ο Διόνυσος εκδικείται τον Πενθέα για την ασέβειά του εμφυσώντας του την τρέλα και μεταμφιέζοντάς τον σε γυναίκα (οι Μαινάδες δεν ανέχονταν την ανδρική παρουσία). Ο Πενθέας, που μαθαίνει από τον ξένο -τον Διόνυσο- πώς πρέπει να ακκίζεται μια γυναίκα και πώς ο ίδιος να φτιάχνει τις μπούκλες του, τη ζώνη του, τις πιέτες της ρόμπας του, φτάνει να συμπεριφέρεται σαν μεταμφιεσμένος ομοφυλόφιλος, για να πορευτεί τελικά κατ' αυτόν τον τρόπο ώς τον θάνατο.
Ο Πενθέας, όπως και κάθε άνδρας έχει κι αυτός το θηλυκό του κομμάτι, το οποίο όμως του προκαλεί αποστροφή, τρόμο, μα και ηδονή ταυτόχρονα. Το μοτίβο της θηλυκότητας στις Βάκχες έρχεται να συναντήσει τούτο της τρέλας - τα δύο δώρα του Διόνυσου προς τον Πενθέα-, αποσφραγίζοντας καίρια την προβληματική της ανθρώπινης ψυχής, η οποία σε τούτο το δράμα του Ευριπίδη εμφανίζεται να κατασπαράσσει τον εαυτό της. Η σύγκρουση λογικότητας κι ενστίκτου στις Βάκχες, πρωταρχικός διχασμός της ανθρώπινης ψυχής, δεν θα ειρηνεύσει, παρά θα «εκδραματίσει» όλη τη ρηξιγενή της φύση με μια συγκλονιστική διονυσιακή τελετή.
Οι πανάρχαιες διονυσιακές τελετές έχουν έναν χαρακτήρα εξαιρετικά πολυσήμαντο, καθώς συνδέονται θεματικά με πλήθος άλλες θρησκευτικές τελετουργίες αρχαίων λαών (όπως π.χ. των Αζτέκων) και στοχεύουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, στη διατήρηση λεπτών ισορροπιών στην ανθρώπινη ψυχική πραγματικότητα, κυρίως με τη μορφή που αυτή κοινωνικοποιήθηκε σε πρωτόγονα κοινοτικά σχήματα. Το κυνήγι κεφαλών, η ανθρωποθυσία, ο κανιβαλισμός δεν είναι φυσική συμπεριφορά του πρωτόγονου ανθρώπου, πιστεύει ο Mircea Eliade, μα μια συμπεριφορά βασισμένη σε μια θρησκευτική θεώρηση της ζωής, που στοχεύει στην εξασφάλιση της ζωής των φυτών. «Για να συνεχίσει να υπάρχει ο κόσμος των φυτών, ο άνθρωπος πρέπει να σκοτώνει και να σκοτώνεται, πρέπει να ασκεί τη σεξουαλικότητα μέχρι το ακραίο της όριο, το όργιο», προσθέτει ο Μ. Eliade (Jan Kott, Θεοφαγία, Εξάντας, σ. 218). Καθώς όμως η σεξουαλικότητα δεν είναι παρά μία μόνο από τις παραμέτρους της ανθρώπινης ψυχής και, κυρίως, τούτη που ενοποιεί, που συνθέτει τον αντινομικό και ρηγματώδη της χαρακτήρα, δεν θα 'ταν άστοχο να επισημάνουμε τη θυσία τούτης της σεξουαλικότητας προ του καθήκοντος της εξάλειψης μιας πρωταρχικής ενοχής με το σταυρικό μαρτύριο του Ιησού Χριστού κατά τους χριστιανικούς αιώνες, με την επικράτηση του Χριστιανισμού.
Ο παραλληλισμός του σταυρικού μαρτυρίου και της τελετουργίας της Μεγάλης Εβδομάδος με τις διονυσιακές τελετές μόνον άστοχος δεν είναι - η συσχέτιση έχει ήδη επιχειρηθεί από τον Φρόιντ (Freud). Η θυσία του Θεανθρώπου χάριν της εξιλέωσης και της σωτηρίας της ανθρωπότητας επιχειρείται εδώ με διαφορετικούς όρους. «Ο άγιος Χρυσόστομος γράφει ότι στην Ευχαριστία ο Χριστός πίνει το ίδιο του το αίμα», ενώ «η θεωρία της Mactation, που παρουσιάστηκε τον 16ο αιώνα, μιλούσε για τον «σφαγιασμό» του Χριστού από τον ιερέα στο ιερό» (Jan Kott, Θεοφαγία, σ. 230).
Αν η επιβίωση τούτων των παγανιστικών συμβολισμών πείθει για την επανάληψη κι επαναπρόσληψη αρχετυπικών εικόνων του ιερού από την αρχαιότητα ώς τη χριστιανική Δύση, πρέπει να παρατηρήσουμε πως ο συμβολισμός της Σταύρωσης βαρύνεται με το χρέος της εξάλειψης εκ μέρους του Θεανθρώπου, χάριν της ανθρωπότητας, μιας διπλής ενοχής, ενοχής σε μεγάλο βαθμό κληρονομημένης από το παρελθόν: Πρώτον η ανθρωπότητα είναι αμαρτωλή, δεύτερον τούτη η αμαρτωλή ανθρωπότητα θα σταυρώσει τον ίδιο τον Θεό, ο οποίος με την ανθρώπινη μορφή του έχει έρθει για να τη σώσει. Ο συμβολισμός είναι δυσβάσταχτος για τον άνθρωπο, που μερικούς αιώνες νωρίτερα έχει γνωρίσει την persona του τραγικού ήρωα στην αρχαία τραγωδία, και την ύβρι που οδήγησε τον Οιδίποδα στην τύφλωση.
Στις Βάκχες συμμετέχει ολόκληρο το βασιλικό σόι του Πενθέα, που είναι και συλλογικά ένοχο, η έννοια της ύβρεως θεμελιώνεται έτσι ολόπλευρα σε σχέση με τη μορφή του Πενθέα - είναι άραγε τυχαία η προέλευση τούτου του ονόματος από τη λέξη «πένθος», για να επανέλθουμε στην εισαγωγική παρατήρηση του Γ. Χειμωνά, όσον αφορά «την εγγενή λειτουργία του πένθους» στην αρχαία τραγωδία. Οσον αφορά το αρχαίο δράμα, κεντρική είναι η ανάληψη της ευθύνης -η στάση μπροστά στο τραγικό πεπρωμένο- προ μιας πρωταρχικής ενοχής, πρωταρχικότερης ίσως του πένθους (συλλογική ενοχή της ανθρωπότητας που γέννησε το αρχαίο δράμα;), ένα ψυχικό δεδομένο ανιχνεύσιμο ευδιάκριτα, όπως είπαμε και στη θεματική του Χριστιανισμού, όπου, όμως, η τραγικότητα έχει αρθεί πλέον μέσα από τη θυσία του Θεανθρώπου.
Αν ο Θεός στις Βάκχες εμφανίζεται ως ο κατεξοχήν καταστροφέας, φτάνει κανείς στη διαπίστωση πως τα θεϊκά αρχέτυπα - ή το αρχέτυπο του Θεού, καλύτερα - ουδέποτε υπήρξαν απαλλαγμένα από έναν ριζικά επιθετικό χαρακτήρα - ο Θεός των Ιουδαίων είναι ο Θεός του Παραδείσου, μα και της Κόλασης. Το αρχέτυπο του Θεού, βαθύτατη ανθρώπινη ψυχική πραγματικότητα, ενοποιεί θα λέγαμε τις ανορθολογικές προϋποθέσεις-παραμέτρους της ανθρώπινης ψυχής, «τις συναρμολογεί» μέσα στην αποσπασματικότητα και αντινομικότητά τους, μα και συγκρατεί, διά μέσου της θρησκευτικότητας, την ανθρώπινη ψυχή μέσα από όλο τον ρηξιγενή χαρακτήρα που τούτη έχει. Στις Βάκχες, σ' αυτό το αριστοτεχνικό ιχνογράφημα της ανθρώπινης ψυχής -όπου τούτη εμφανίζεται αδηφάγος με τις ίδιες της τις σάρκες-, όπου η διονυσιακή ορμή και η πανουργία παλεύουν με το έλλογο, η σωτηρία δεν επιτυγχάνεται και η κάθαρση πραγματοποιείται καθώς η ανθρώπινη ψυχή έρχεται να προσφερθεί στον θεατή έτοιμη ν' αποσυντεθεί στα εξ ων συνετέθη -ίσως η μόνη δυνατότητα ν' αποκτήσει κάποτε την ακεραιότητά της, αν κατόπιν ανασυγκροτηθεί γνωστικά- ο ρόλος της τέχνης και του αρχαίου δράματος.
Η Αγαύη θρηνεί πάνω από το κομμένο κεφάλι του γιου της Πενθέα, κεφάλι που η ίδια έκοψε περνώντας τον Πενθέα για λιοντάρι - πώς αγνοούσε άραγε πως στον Κιθαιρώνα δεν υπήρχαν λιοντάρια; Στοχαζόμενοι πάνω στην εικόνα του ανθρώπου στο έργο του Ευριπίδη, ας θυμηθούμε τέλος και κάτι άλλο: Οι ταύροι σκύβουν ταπεινά τα κεφάλια τους όταν τους πλησιάζουν οι Μαινάδες για να τους κομματιάσουν, αποτίοντας φόρο τιμής στον ανώτερό τους, όσον αφορά την αγριότητα, άνθρωπο.
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=143048
http://www.biblionet.gr/book/45342/%CE%95%CF%85%CF%81%CE%B9%CF%80%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%82,_480-406_%CF%80.%CE%A7./%CE%92%CE%AC%CE%BA%CF%87%CE%B5%CF%82
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου